Nowe limity dla zawartości sporyszu w ziarnie - wskazówki dotyczące uprawy.

Od 01.01.2022 na terenie UE obowiązują uściślone progi graniczne dla sporyszu w oczyszczonym (ale nieprzetworzonym) ziarnie i wynoszą one 0,5 g/ kg (0,05%) dla sklerocji oraz 0,5 mg/kg dla alkaloidów w produktach przemiału żytniego przeznaczonego do konsumpcji dla ludzi. Od 01.07.2024 wymienione progi mają zostać zaostrzone jeszcze bardziej do: 0,2 g/kg (0,02%) dla sklerocji oraz 0,2 mg/kg dla alkaloidów (1).

Pierwsze, obecnie dostępne wyniki dają jasność: w 2023 r. odnotowano bardzo niską częstotliwość występowania przetrwalników sporyszu w zebranych plonach w porównaniu z poprzednimi latami. Pomimo zaostrzenia limitów, większość partii żyta jest zatem poniżej dopuszczalnych limitów. Z uwagi jednak na zmienność warunków pogodowych z pewnością istnieją pewne regionalne "odstępstwa". Wynika to z nierównomiernego, regionalnego rozkładu opadów w krytycznym momencie kwitnienia żyta: deszcz utrudnia rozprzestrzenianie się pyłku, jego przenikanie do kwiatu oraz finalnie akt zapłodnienia.

Szczególnie podatne są rośliny zapylane krzyżowo, takie jak żyto.

Sklerocja sporyszu są biologiczną formą przetrwalnikową grzyba Claviceps purpurea. Generalnie można je zaobserwować u wszystkich zbóż, ale szczególnie są rozpowszechnione wśród gatunków zapylanych krzyżowo, takich jak żyto. Podczas gdy pszenica i jęczmień są głównie samopylne i samopłodne, znamię słupka żyta nie jest zapładniane wewnątrz kwiatu (jest w większym stopniu samoniezgodne). W wyniku tego do skutecznego zapłodnienia wymagane jest dotarcie z sąsiednich roślin obcego pyłku. Większa odległość między źródłem pyłku a znamieniem w przypadku żyta w porównaniu z roślinami samopłodnymi stanowi podstawę zwiększonej podatności na sporysz. Im większa odległość między źródłem pyłku a znamieniem, tym większe prawdopodobieństwo, że zarodniki sporyszu mogą zainfekować otwarte kwiatostany.

Biologia kwiatów żyta z różnych hodowli różni się od siebie. Dane z DE (BEE, Wykres 1) z ostatnich 2 lat nie wykazują żadnych różnic w odporności odmian na sporysz. Odmiany populacyjne cechują się niższym porażeniem sporyszem niż odmiany mieszańcowe, niezależnie od ich pochodzenia hodowlanego.

Wysoka zdolność uwalniania pyłku zmniejsza ryzyko infekcji

Aby zmniejszyć prawdopodobieństwo infekcji, roślina musi mieć wysoką zdolność produkcji i uwalniania pyłku. Im więcej pyłku jest dostępne, tym mniejsze prawdopodobieństwo, że zarodnik sporyszu zainfekuje otwarty kwiat. Dzieje się tak, ponieważ stosunek pyłku do zarodników sporyszu zmienia się na korzyść ziaren pyłku, minimalizując w ten sposób prawdopodobieństwo trafienia zarodnika sporyszu w znamię słupka. Ponieważ nie istnieją geny odporności na sporysz, zwiększenie zdolności produkcji i uwalniania pyłku przez rośliny (tj. zwiększanie udziału ziaren pyłku w powietrzu podczas kwitnienia) jest jedyną dostępną dla hodowli możliwością ochrony plonu przed sporyszem.

Warunki pogodowe podczas kwitnienia nie są jedynym czynnikiem determinującym nasilenie infekcji.

Pogoda w okresie kwitnienia ma znaczący wpływ na uwalnianie pyłku przez roślinę. Wilgotne i chłodne warunki pogodowe podczas kwitnienia zapewniają optymalne warunki do infekcji zarodnikami sporyszu. Takie warunki pogodowe skutkują zmniejszonym uwalnianiem pyłku i gorszym jego transportem w obrębie uprawy, ponieważ pyłek ten zbija się w grudki i przez to może być przenoszony na znacznie mniejszą odległość przez wiatr. Ponadto kwiaty pozostają otwarte znacznie dłużej w chłodne dni, co może zwiększyć prawdopodobieństwo porażenia sporyszem. Oczywiście na pogodę nie możemy jeszcze nic poradzić. Inną kwestią jest jednak rosnąca ilość deszczowni użytkowanych przez plantatorów (również zbóż). W tym miejscu warto zwrócić uwagę, że w czasie kwitnienia należy zdecydowanie unikać jakiegokolwiek nawadniania czy stosowania środków ochrony roślin na plantacjach żyta!

Agrotechnika uprawy ma również duży wpływ na porażenie sporyszem.

Kolejnym czynnikiem wpływającym na intensywność występowania sporyszy jest optymalne zarządzanie zasobami na plantacji. Celem powinno być stworzenie możliwie jednolitego, nieprzegęszczonego łanu. Należy unikać działań sprzyjających nadmiernemu krzewieniu się roślin żyta, tworzenia słabszych pędów bocznych, ponieważ pędy te kwitną później niż główne „piętro” kłosów, a zatem w czasie mniejszej dostępności pyłku niezbędnego do zapłodnienia ich kwiatów. Poza tym biorąc pod uwagę samą „pionową” architekturę łanu, mniej pyłku przenika z głównego pasma kłosów do niżej położonych pięter. W związku z tym należy unikać stosowania zbyt niskiej normy wysiewu lub zbyt wczesnych terminów siewu. W celu osiągnięcia właściwej architektury łanu warto również rozważyć zastosowanie wyższych dawek regulatorów wzrostu (szczególnie w sytuacji przegęszczonych plantacji).

Dodatkowo uwagę należy zwrócić również na planowanie położenia ścieżek technologicznych: powinny być wystarczająco szerokie, aby uniknąć mechanicznego oddziaływania na rośliny. Zbyt duża gęstość ścieżek wpływa również na zwiększoną tendencję roślin rosnących na ich brzegu do tworzenia bocznych, słabszych rozkrzewień (które w późniejszym okresie również mogą stać się źródłem zwiększonego udziału sklerocji sporyszu w zebranym ziarnie. W praktyce udział ten można ograniczyć poprzez niejako „dwu-przejazdowy” zbiór łanu, tj. osobno zbiera się obrzeża pola i ścieżki przejazdowe (takie ziarno można przeznaczyć później do produkcji bioetanolu lub na biogaz) oraz osobno zasadniczą część łanu przeznaczoną już na cele „konsumpcyjne”.

Samosiewy zbóż lub trawy (szczególnie Wyczyniec polny) rosnące na skraju pola również mogą stanowić rezerwuar dla późniejszych infekcji w trakcie kwitnienia właściwego łanu żyta. Dobra higiena uprawy wskazuje na konieczność usuwania/ wykaszania miedz w celu zmniejszenia ryzyka porażenia.

Sposobem na ograniczenie ryzyka infekcyjnego jest również stosowanie tradycyjnej, orkowej uprawy ziemi. Wynika to z faktu, że przykryte ziemią sklerocja sporyszu tracą zdolność infekcyjną już po roku.

Należy również pamiętać, że zmianowanie żyta z roślinami „niepodatnymi” również pozwala na redukcję zagrożenia sporyszem – czyli właściwy płodozmian gra tu ogromną rolę.

Pierwszym sygnałem, że grzyb zdołał się zadomowić, jest pojawienie się tzw. Rosy miodowej (patrz zdjęcie).

Jak silny jest wpływ odmiany?

Najnowsze doniesienia naukowe i doświadczalne wskazują, że nie ma różnic odmianowych w podatności na sporysz (rys. 1). Hodowcy żyta nieustannie pracują nad poprawą zdolności pylenia swoich odmian. Ponadto istnieje możliwość dalszego zwiększania podaży pyłku poprzez wspólny wysiew z żytem populacyjnym. SAATEN-UNION realizuje tę strategię jako uzupełnienie prac hodowlanych. Żyto populacyjne ma naturalnie większą zdolność uwalniania pyłku niż odmiany mieszańcowe. Domieszka 10% żyta populacyjnego nie ma wymiernego negatywnego wpływu na plon, ale zwiększa odporność na sporysz wszystkich roślin na polu.

Wnioski

Warunki pogodowe są największym czynnikiem wpływającym na porażenie sporyszem, jednak wobec nich jesteśmy bezsilni. Dlatego tym ważniejsze jest, aby w jak największym stopniu „promować” dostępność pyłku w łanie w celu uniknięcia sporyszu. Można to osiągnąć poprzez określone zabiegi agrotechniczne jak: unikanie przegęszczenia łanu, właściwą higienę miedz, zmianowanie, orkę czy unikanie nawadniania w okresie kwitnienia. Dodatkowym środkiem jest stosowanie materiału siewnego z udziałem żyta populacyjnego. Na koniec należy dodać, że wbrew powszechnemu przekonaniu, sam wybór odmiany nie jest wystarczającym sposobem na zminimalizowanie ryzyka pojawu sporyszu.

Oryginalny artykuł ukazał się w Praxisnah 01/2024

Autor: Marieta Hake

Tłumaczenie i uzupełnienie: Michał Pepka

Źródła:

ROZPORZĄDZENIE KOMISJI (UE) 2021/1399 z dnia 24 sierpnia 2021 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1881/2006 w odniesieniu do najwyższych dopuszczalnych poziomów przetrwalników buławinki czerwonej i alkaloidów sporyszu w niektórych środkach spożywczych.